نقشه راه حکمرانی فضای مجازی/ الزامات تبدیل ایران به "قدرت سایبری"

به گزارش روابط عمومی سازمان فضای مجازی سراج، مهندس محمدحسن انتظاری، دبیر پیشین شورای عالی فضای مجازی در اولین جلسه دوره آموزشی «حکمرانی قانونمند فضای مجازی» به تبیین پیشینه شکل‌گیری حکمرانی فضای مجازی در کشور پرداخت.

نخستین مواجهه ایران با پدیده اینترنت
مهندس انتظاری به نقل از دکتر جواد لاریجانی به نخستین مواجهه ایران با اینترنت اشاره کرد و گفت: «زمانی که اینترنت از طریق پژوهشگاه مرکز فیزیک نظری به ایران آمد، اختلاف‌نظرهایی میان نهادهای مختلف وجود داشت.» وی افزود: «مقام معظم رهبری در دیداری با مسئولان سه نکته کلیدی را تأکید کردند: اول، این صنعت بسیار جالب است و باید از هم‌اکنون روی آن سرمایه‌گذاری شود؛ دوم، این فناوری برای جوانان جاذبه زیادی دارد و باید میدان برای آنان فراهم شود؛ و سوم، این صنعت مانند سایر صنایع آلودگی‌های خاص خود را دارد و باید برای آن برنامه‌ریزی کرد.»

تعریف مفهومی و لایه‌های فضای مجازی
مهندس انتظاری با تشریح مدل مفهومی فضای مجازی، آن را دارای سه لایه اصلی دانست: لایه فیزیکی (شامل زیرساخت‌ها و شبکه‌ها)، لایه منطقی (شامل انتقال داده‌ها و سیستم‌ها) و لایه اجتماعی که انسان در آن حضور و زیست واقعی دارد. وی تأکید کرد که نباید فضای مجازی را صرفاً شبکه‌ای از رایانه‌ها دانست، بلکه باید آن را امتداد طبیعی جامعه و فرهنگ انسانی در بستر فناوری اطلاعات تلقی کرد. از نگاه او، درک این وجه انسانی و فرهنگی، شرط لازم برای هرگونه سیاست‌گذاری مؤثر در فضای مجازی است.

شبکه ملی اطلاعات و ضرورت حکمرانی منسجم
مهندس انتظاری با اشاره به مدل طراحی‌شده در شورای عالی فضای مجازی طی سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴، شبکه ملی اطلاعات را بستر بنیادین حکمرانی دیجیتال دانست. به گفته او، این شبکه باید بتواند ارائه خدمات، تولید محتوا و فعالیت کاربران را در محیطی امن و ضابطه‌مند سازمان دهد. وی تصریح کرد که تحقق این هدف نیازمند امنیت در چهار سطح است: امنیت بستر، امنیت خدمات، امنیت محتوا و امنیت کاربران

شش منظر کلیدی حکمرانی در فضای مجازی
مهندس انتظاری ابعاد حکمرانی فضای مجازی را در شش منظر اصلی معرفی کرد: زیرساخت، علم و فناوری، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع، امنیت و حاکمیت. او تأکید داشت که هر طرح کلان در این فضا باید بر اساس این شش حوزه طراحی شود تا هم‌افزایی میان ابعاد مختلف ملی و اجتماعی فراهم گردد. به باور وی، غفلت از این جنبه‌ها موجب ساده‌نگری و ناکارآمدی در تصمیمات کلان خواهد شد.

درهم‌تنیدگی فضای واقعی و مجازی
دبیر پیشین شورای عالی فضای مجازی در ادامه بیان کرد که امروزه مرز میان فضای واقعی و فضای مجازی از میان رفته و ابعاد اقتصادی، فرهنگی، حقوقی و امنیتی در هر دو فضا به طور کامل در هم آمیخته‌اند. او افزود: «با ظهور هوش مصنوعی، این درهم‌تنیدگی عمیق‌تر شده است و مفاهیمی چون اخلاق، معرفت، سیاست، آموزش و اقتدار در حال بازتعریف هستند.» مهندس انتظاری هشدار داد که بی‌توجهی به این تحولات، کشور را در معرض عقب‌ماندگی و تهدیدات نوین قرار می‌دهد.

نقد ساده‌انگاری در سیاست‌گذاری داخلی
انتظاری یکی از چالش‌های اصلی کشور در حوزه فضای مجازی را ساده‌نگری مسئولان و تصمیم‌گیران دانست. او گفت: «در بسیاری از دستگاه‌ها هنوز فضای مجازی صرفاً به عنوان مجموعه‌ای از سرورها و روترها دیده می‌شود، در حالی که این فضا امروز میدان اصلی تعاملات اجتماعی و فرهنگی انسان است.» وی بر ضرورت تغییر پارادایم فکری در سیاست‌گذاری تأکید کرد و خواستار درک چندلایه‌ای و جامع از حکمرانی سایبری شد.

نگاهی تطبیقی به استراتژی سایبری آمریکا و اروپا
در بخش دیگری از سخنرانی، مهندس انتظاری با اشاره به استراتژی سایبری ایالات متحده در سال ۲۰۱۸، گفت: «آمریکا فضای سایبری را بخش جدایی‌ناپذیر از امنیت ملی و رفاه مردم خود می‌داند و اهداف آن را بر پایه امنیت، رفاه، قدرت و رهبری بین‌المللی تنظیم کرده است.» وی افزود که کشورهای اروپایی نیز با تصویب مقرراتی نظیر GDPR، حفاظت از داده‌های شهروندان خود را در چارچوب حاکمیت داده پیگیری می‌کنند. از نگاه او، آشنایی و تحلیل این سیاست‌ها برای تصمیم‌گیران ایرانی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

پیوند حکمرانی سایبری با امنیت ملی
مهندس انتظاری در ادامه تأکید کرد که حکمرانی فضای مجازی ارتباط مستقیمی با امنیت ملی دارد و باید با دیدی کلان به آن نگریست. او گفت: «پلتفرم‌های اجتماعی با جمع‌آوری داده‌های رفتاری و آماری کاربران، به مدل‌سازی شخصیت انسان می‌پردازند و این امر می‌تواند به ابزاری برای نفوذ و سلطه تبدیل شود.» وی افزود که قدرت در عصر اطلاعات از شکل سنتی نظامی به شکل نرم و شناختی تغییر یافته است و کشورها باید متناسب با این تحولات ساختارهای امنیتی و حقوقی خود را بازطراحی کنند.

تأکید بر رهنمودهای رهبری و ضرورت اقتدار سایبری
انتظاری با استناد به احکام و بیانات مقام معظم رهبری درباره شورای عالی فضای مجازی، خاطرنشان کرد که رهبر انقلاب از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ در چندین حکم بر سه محور اساسی تأکید داشته‌اند: بهره‌گیری حداکثری از فرصت‌های فناوری اطلاعات، صیانت از آسیب‌ها و تهدیدها، و ایجاد نقطه کانونی برای سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در این حوزه. به گفته وی، هدف کلان این احکام، ارتقای جمهوری اسلامی ایران به «قدرت سایبری در تراز قدرت‌های جهانی» است.

جمع‌بندی و چشم‌انداز آینده
در پایان مهندس انتظاری تأکید کرد که جهان در آستانه «تاریخ تازه‌ای» در عرصه حکمرانی دیجیتال قرار دارد. او خواستار پختگی در تصمیم‌گیری‌های ملی، ارتقای سواد فضای مجازی، سالم‌سازی محیط‌های دیجیتال و بازآفرینی نظام‌های حقوقی و امنیتی متناسب با شرایط جدید شد. وی خاطرنشان کرد که آینده کشور در گرو درک عمیق از تحولات فناوری و برخورد هوشمندانه با فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روست.